De bijen sterven bij bosjes

Brabants Dagblad, dinsdag 26 maart 2013

Door: Joep Trommelen

AMSTERDAM – Het meest schokkende deel in Markus Imhoofs documentaire More than Honey is gefilmd in China, waar in grote gebieden geen bij meer vliegt door bestrijdingsmiddelen. Mensen smeren daar noodgedwongen met staafjes pollen uit fruitbloesem.

‘’In China zie je onze toekomst’’ sombert Imhoof in de lobby van het Amsterdamse Carlton Hotel, tijdens een bezoek aan ons land om zijn film te promoten. Een derde van al het voedsel komt tot stand door bestuiving door bijen. ‘’We moeten beseffen hoe belangrijk de bijen zijn, ook voor de kassen in Nederland’’. De laatste jaren sterven bijen bij bosjes. ‘’Mysterieuze bijensterfte’’, is dan vaak het verhaal. Maar zo mysterieus is die helemaal niet, weet Imhoof na zijn odyssee over vijf continenten, op zoek naar de oorzaak van het drama. De oorzaak is de mens.

Monoculturen beheersen de landbouw. Op zulke eenzijdige akkers kunnen boeren ziekten alleen voorkomen door veel te spuiten met pesticiden. Maar volgens Imhoof kan het wel degelijk anders. ‘’Als boeren vaker wisselen van gewassen, kunnen we vrijwel zonder pesticiden’’.

 De Europese Commissie slaagde er op 14 maart echter niet in een meerderheid van landen te vinden om de omstreden gewasbeschermingsmiddelen neonicotinoïden te verbieden. Nederland is overigens vóór zo’n verbod. De Partij voor de Dieren vraagt staatssecretaris Sharon Dijksma nu zelf met een verbod te komen. Maar zij ziet nog kansen om tot een Brussels vergelijk te komen.

In zijn film bezoekt Imhoof oneindige amandelboomgaarden in Californië. Het familiebedrijf Miller Honey verhuurt er honderden bijenkasten aan kwekers om hun bomen te bestuiven. De Millerbijen reizen per truck zowat het hele jaar door Amerika, van de ene bloeiende boomgaard naar de andere.

Om ze tegen ziekten te beschermen, krijgen ze drinkwater vol antibiotica. Soms leggen de bijen het loodje door uitputting. En hoe verder ze reizen, hoe groter de kans dat ze via andere bijen ziekten oplopen. Miller zegt in de film dat zijn grootvader hem de huid vol zou schelden als hij zou zien hoe zijn kleinzoon nu met bijen omgaat.

Imhoof hekelt de besluitenloosheid die het gevolg is van het aanhoudende debat over de sterfte. ‘’Aan de ene kant klinkt: het zijn de pesticiden! Dan roept de industrie: het is de varromijt! Het is net als met soennieten en sjiieten die over de Koran ruziemaken. Dat leidt nergens toe’’.

Imhoof: ‘’Wat alles in gang heeft gezet, is dat bijenhouders honderdvijftig jaar geleden begonnen met het fokken van steeds zwakkere bijen. Ze mochten als het even kon niet steken en moesten vooral veel honing produceren. Niemand lette op hun kracht en hun immuunsysteem. Dat wreekt zich nu’’.

In More than Honey bezoekt Imhoof de grensstreek van de VS met Mexico, waar Fred Terry de ooit uit een Braziliaans laboratorium ontsnapte killer-bees (een kruising tussen Afrikaanse en Europese bijen) vangt en er honing mee wint. Killer-bees mogen dan agressief zijn, ze maken veel honing en, belangrijker, ze worden niet ziek!

Imhoof: ‘’We hebben niet veel tijd meer en eigenlijk maar twee keuzes. Of de killer-bees die niet ziek kunnen worden nemen alles over, of we ontwikkelen nieuwe, sterkere bijenrassen. Niet door genetische manipulatie, maar gewoon door te fokken’’. 

Dat laatste gebeurde in Australië door Imhoofs eigen dochter en schoonzoon, die hij ook filmde. Ze kruisen wilde bijen met gefokte en ‘’bewaren’’ de kasten op een onbewoond eiland ver uit de kust. Imhoof: ‘’Als er dan onverhoopt ‘’Frankensteinbijen’’ tussen zitten, kunnen die zich niet over de wereld verspreiden. En mochten we hun bijen ooit nodig hebben omdat de andere uitgestorven zijn, dan heb ik de hedendaagse Ark van Noach gefilmd’’.

De Zwitserse regisseur Markus Imhoof (71) is bekend van speelfilms als Das Boot ist voll, waarmee hij in 1981 voor een Oscar is genomineerd en later van Der Berg. Hij is de kleinzoon van een imker annex fabrikant van fruitconserven.
In een tiental Nederlandse filmhuizen gaat 18 april More than Honey in première, een documentaire over de oorzaken van de massale wereldwijde bijensterfte. Imhoof werkte daar vijf jaar aan en filmde op vijf continenten.

”More than Honey” 

Sinds drie jaar sterven over de hele wereld massaal bijen. De oorzaak is nog steeds een raadsel, maar nu weet men het zeker: het gaat om meer dan een paar dode insecten en honing. De relatie tussen de mens en de bijen vertelt veel over onszelf, de natuur en onze toekomst. Ze laten ons zien dat stabiliteit net zo ongezond kan zijn als ongelimiteerde groei, dat het de crises en rampen zijn die de evolutie vooruit drijft en dat de redding vaak uit een onverwachte richting komt.

Als kind genoot regisseur Marcus Imhoof, telg uit een imkergeslacht, van het gezoem van de bijen. Zijn grootvader legde hem uit dat de bloemen seks hadden via de bijen, en via hen hun nageslacht kregen. Nu gaat het slecht met de bij en onderzoekt Imhoof waarom.

Hij begint in de Zwitserse Alpen, waar een bijenhouder van de oude stempel tevergeefs probeert vermenging van soorten te voorkomen. Of dit het sterven of soms geheel verdwijnen van complete bijenvolkeren veroorzaakt is niet duidelijk. Ook deze bijenhouder op deze op het oog onaangetaste plek ontkomt er in ieder geval niet aan. Op vier continenten wordt gekeken hoe bijen tegenwoordig gehouden worden en wat hun problemen zou kunnen veroorzaken of kunnen oplossen. Imkers grijpen voortdurend in de natuurlijke gang van zaken, zo leert de kijker, bijvoorbeeld om meer koninginnen te kweken. Toch deed Imhoofs opa dat volgens hem ook al. Fascinerend is dat door het gebruik van nieuwe filmtechnieken het gedrag van de bij van heel dichtbij en zelfs van binnen de bijenkorf te volgen is. Er zijn bijvoorbeeld close-up opnamen van een koningin die in de lucht wordt bevrucht, maar ook van een bij die bijna wordt geveld als de bloem waarin hij zit wordt besproeid met pesticiden.